Wielcy lekarze starożytności
Imhotep
Przysięga Hipokratesa, stanowiąca pierwowzór współczesnej przysięgi lekarskiej, nie powstała od zera, lecz miała wcześniejszy pierwowzór. Hipokrates uznawany za ojca europejskiej medycyny korzystał bowiem obficie z dorobku medycyny starszej jeszcze niż grecka, a mianowicie – z egipskiej.
O roli tego dorobku w Helladzie świadczy choćby to, że przez wiele stuleci przed Hipokratesem za centra wiedzy medycznej w Grecji służyły między innymi greckie świątynie poświęcone Imuthesowi – egipskiemu lekarzowi o zasługach tak wielkich, że jako jedna z nielicznych w historii starożytności osób pochodzenia niekrólewskiego dostąpił on zaszczytu pośmiertnego ubóstwienia.
Imuthes to grecka wersja egipskiego imienia Imhotep ("ten, który przychodzi w pokoju" lub "który jest pokojem"). Jego nosiciel żył w okresie około 2650–2600 r. p.n.e. Czas ten jest tak odległy, że postać Imhotepa otoczona jest licznymi mitami. Z pewnością jednak jest to pierwszy lekarz wyłaniający się z kart historii starożytnej, którego znamy lepiej niż tylko z imienia (historycy podają imiona dwóch innych medyków z tamtego czasu – Hesy-Ra i Merit-Ptah – ale poza tym właściwie nic o nich nie wiemy).
Imhotep jest przedstawiony na licznych statuach i statuetkach. Na niektórych to człowiek odziany w zwyczajny ubiór, na innych – kapłan lub mędrzec siedzący na krześle i trzymający zwój papirusu na kolanach lub pod ramieniem, a na późniejszych – bogopodobna stojąca postać z brodą i trzymająca w dłoniach ankh (krzyż egipski) i berło.
Co więc wiemy dziś o Imhotepie, gdy próbujemy w miarę możliwości oddzielić źródłową prawdę od mitów?
Za panowania III Dynastii Imhotep służył królowi Dżoserowi jako doradca faraona i wysoki kapłan boga słońca Ra w Heliopolis. Był umysłem wszechstronnym. Zajmował się medycyną, architekturą i inżynierią. O uniwersalności jego geniuszu świadczyć może lista tytułów, które nosił: "Doradca Króla Egiptu", "Lekarz", "Pierwszy po Królu Górnego Egiptu", "Zarządca Wielkiego Pałacu", "Dziedziczny Szlachcic", "Wysoki Kapłan Heliopolis", "Budowniczy", "Naczelny Cieśla", "Naczelny Rzeźbiarz", "Naczelny Garncarz".
Jako architektowi przypisuje się mu zaprojektowanie Piramidy Dżosera (Piramidy Schodkowej) w Sakkarze. To prawdopodobnie on jako pierwszy użył kolumn do wpierania budynków. Tworzący w okresie panowania Ptolemeuszy historyk Monetho uważa, że jego zasługą jest też wynalezienie metody budowania, która umożliwiała wznoszenie budowli całkowicie z kamienia.
A co wiemy o Imhotepie jako lekarzu?
Staroegipska medycyna to najstarsza spośród tych, po których pozostały świadectwa pisemne. Przez cały okres od początku cywilizacji egipskiej w 33 w. p.n.e. do inwazji perskiej w 525 r. p.n.e. w medycynie tej nie zachodziły znaczne zmiany. Jak na swoje czasy, była bardzo zaawansowana. Było w niej miejsce zarówno na nieinwazyjną chirurgię czy nastawianie kości, jak i na znaczną liczbę środków farmakologicznych.
Imhotep jest uznawany za autora traktatu medycznego zapisanego na tak zwanym papirusie Edwina Smitha i służącego prawdopodobnie jako podręcznik lekarza wojskowego. Traktat ten wyróżnia się spośród czterech innych tego typu ze starożytnego Egiptu, które się zachowały. Wszystkie one zakładają wiarę w magię, podczas gdy tekst Imhotepa reprezentuje podejście całkowicie racjonalne i naukowe. Należy przy tym pamiętać, że w myśleniu lekarzy egipskich nauka i magia nie były pojęciami antagonistycznymi, lecz się uzupełniały – magia dominowała w przypadkach, gdy przyczyna choroby była nieznana, na przykład w wielu schorzeniach wewnętrznych.
Traktat Imhotepa zawiera opis 48 przypadków pogrupowanych według poszczególnych organów. Są to przypadki typowe, a nie jednostkowe. Ciekawa jest także kolejność opisu (od góry w dół ciała ludzkiego). To przejawy bardzo praktycznego i bliskiego współczesnym anatomom myślenia. Opisy dotyczą ran głowy (27 przypadków), gardła i szyi (6), obojczyka (2), ramienia (3), mostka i żeber (8), barku (1), kręgosłupa (1) oraz guza piersi (1).
Tytuł każdego przypadku charakteryzuje istotę traumy, na przykład: "Sposoby zamknięcia rany głowy, która dosięgnęła kości i rozbiła czaszkę". Dalsza część to opis procesu badania łącznie z oznakami widzialnymi, węchowymi i namacalnymi, a także metody mierzenia pulsu. Po badaniu następuje faza diagnozy i prognozy, w ramach których lekarz wydaje sąd co do szans przeżycia i dochodzi do jednej z trzech konkluzji: "Dolegliwość, którą będę leczył", "Dolegliwość, której leczenia ja się nie podejmę", "Dolegliwość nieuleczalna". Na koniec autor proponuje możliwe sposoby leczenia.
Wśród środków leczniczych wymienia między innymi zszywanie, bandażowanie, usztywnianie i okłady, a także profilaktykę i leczenie infekcji za pomocą miodu oraz powstrzymywanie krwotoku przy użyciu surowego mięsa. Unieruchomienie doradza w przypadku ran głowy i kręgosłupa oraz złamań kończyn. Papirus Imhotepa zawiera również realistyczne obserwacje anatomiczne, fizjologiczne i patologiczne, między innymi jeden z pierwszych znanych opisów struktury czaszki, zapalenia opon mózgowych, zewnętrznych powierzchni mózgu, płynu mózgowo-rdzeniowego i tętna wewnątrzczaszkowego. Omawia też pewne związki między uszkodzeniami mózgu a funkcjami motorycznymi i sensorycznymi. Co ciekawe, to tu po raz pierwszy w jakimkolwiek języku pojawia się nazwa "mózg". Zdaniem historyków medycyny, procedury opisane w tym papirusie przedstawiają poziom wiedzy medycznej bardziej zaawansowany niż za czasów Hipokratesa żyjącego około 2000 lat później, kiedy to Imhotep miał już uświęcony długą tradycją status boga medycyny i zdrowia. Ponadto utożsamiano i mylono go z bogiem architektury i matematyki Thothem, czczono go jako patrona pisarzy, a później – poetów i filozofów. Drogą wielowiekowej ewolucji kultów i idei w Egipcie i całym rejonie śródziemnomorskim postać Imhotepa wtopiła się w synkretyczną postać Hermesa Trismegistosa, a w Grecji – w postać Asklepiosa.